Grieg’s ‘Erotik’


Voorbeeld van een muziekrol. Het is een opname daterend uit 1906, kort na de uitvinding waarmee men het spel pianisten op een muziekrol kon vastleggen (1905). De vroegere rollen werden op papier uitgetekend en op grond daarvan gestanst.

De compositie? Dit is een van de Lyrische Stücke van Edward Grieg: ‘Erotik’. Door hem ingespeeld in 1906, kort voor zijn dood. Hij heeft dus nog net kunnen meemaken dat het spel van pianisten (en componisten) opgenomen kon worden.
Dankzij de Aeolian Company was hij was al eerder in aanraking gekomen met het wonder van de Pianola, die maakte dat iedereen muziek kom gaan beluisteren en zelf ‘spelen’. Hij had in 1902 of 1903 met Aeolian samengwerkt bij de voorbereiding van een aantal ‘gearrangeerde’ rollen van zijn muziek, met aantekeningen op de rol voor dynamiek, pedaal en tempowisselingen, de ‘metrostyle’-lijn.
Voorjaar 1906 maakte hij een concertreis naar de grote Europese muziekcentra, en bezocht de studio’s van Hupfeld in Leipzig en Welte in Freiburg, waar hij opnamen maakte.

Na zijn bezoek aan de studio van Hupfeld schreef hij in zijn dagboek:
“Wat dit instrument vermag is ongeloofelijk. De pianola die vroeger zoveel indruk op mij maakte, blijft hierbij vergeleken ver achter. Ik kijk er zeer naar uit om mijn stukken op dit instrument terug te horen.”

Zie voor verdere uitleg de tekst onder de afbeelding.



De details. Goed zichtbaar zijn de gaatjes, waardoor de binnentredende luchtdruk membraantjes en ventielen in beweging zet. Dan kunnen in een fractie van een seconde kleine speelbalgjes leeggezogen worden die de pianohamers aanslaan, of in het geval van een ‘voorzetter’ de mechanische vingers naar de toets laten bewegen.

Lange noten waren in de vroegste muziekrollen letterlijk lange openingen, maar dat maakte de rollen te kwetsbaar. Al snel bleek dat een reeks gaatjes met kleine dammetjes ertussen (kettingperforatie) beter werkte en hetzelfde resultaat opleverde.

Op de rol staan aanwijzingen voor de ‘bespeler’, die het tempo kan aanpassen en met meer of minder kracht op de pedalen de luchtdruk snel kan variëren en daarmee de dynamiek kan beïnvloeden. De grijze stippellijn die over het papier loopt, van links naar rechts en terug, geeft een aanwijzing voor de dynamiek. Hoe meer de lijn naar rechts gaat, hoe intenser of luider de ‘pianolist’ moet spelen. Op veel rollen staan ook dynamische tekens zoals pp, p, mf, f en ff.

Links staat het gebruik aangegeven van het ‘forte pedaal’. Dit pedaal kan je bij pianolaspel niet met de voet bedienen omdat de trappedalen van de windvoorziening ervoor zitten. Daarom is er een knie-handel of een met de vingers te bedienen knop bij de toetsen. In latere volautomatische systemen heeft het pedaal een eigen spoor van gaatjes voor de bediening.

De rode lijn is hier de scheidslijn tussen bassen en hoge tonen, die men apart kan bijregelen. Een grillig verlopende rode lijn (de Metrostyle-lijn) komt voor op vroege rollen van fabrikant Aeolian. Deze geeft de bedoelde wijzigingen in het tempo aan. De bespeler heeft een handel om de snelheid aan te passen.

In het papier kun je (ondersteboven) het watermerk zien: Phonola, de merknaam van de Duitse fabrikant Hupfeld.




Grieg’s ‘Erotik’


Voorbeeld van een muziekrol. Het is een opname daterend uit 1906, kort na de uitvinding waarmee men het spel pianisten op een muziekrol kon vastleggen (1905). De vroegere rollen werden op papier uitgetekend en op grond daarvan gestanst.

De compositie? Dit is een van de Lyrische Stücke van Edward Grieg: ‘Erotik’. Door hem ingespeeld in 1906, kort voor zijn dood. Hij heeft dus nog net kunnen meemaken dat het spel van pianisten (en componisten) opgenomen kon worden.
Dankzij de Aeolian Company was hij was al eerder in aanraking gekomen met het wonder van de Pianola, die maakte dat iedereen muziek kom gaan beluisteren en zelf ‘spelen’. Hij had in 1902 of 1903 met Aeolian samengwerkt bij de voorbereiding van een aantal ‘gearrangeerde’ rollen van zijn muziek, met aantekeningen op de rol voor dynamiek, pedaal en tempowisselingen, de ‘metrostyle’-lijn.
Voorjaar 1906 maakte hij een concertreis naar de grote Europese muziekcentra, en bezocht de studio’s van Hupfeld in Leipzig en Welte in Freiburg, waar hij opnamen maakte.

Na zijn bezoek aan de studio van Hupfeld schreef hij in zijn dagboek:
“Wat dit instrument vermag is ongeloofelijk. De pianola die vroeger zoveel indruk op mij maakte, blijft hierbij vergeleken ver achter. Ik kijk er zeer naar uit om mijn stukken op dit instrument terug te horen.”

Zie voor verdere uitleg de tekst onder de afbeelding.



De details. Goed zichtbaar zijn de gaatjes, waardoor de binnentredende luchtdruk membraantjes en ventielen in beweging zet. Dan kunnen in een fractie van een seconde kleine speelbalgjes leeggezogen worden die de pianohamers aanslaan, of in het geval van een ‘voorzetter’ de mechanische vingers naar de toets laten bewegen.

Lange noten waren in de vroegste muziekrollen letterlijk lange openingen, maar dat maakte de rollen te kwetsbaar. Al snel bleek dat een reeks gaatjes met kleine dammetjes ertussen (kettingperforatie) beter werkte en hetzelfde resultaat opleverde.

Op de rol staan aanwijzingen voor de ‘bespeler’, die het tempo kan aanpassen en met meer of minder kracht op de pedalen de luchtdruk snel kan variëren en daarmee de dynamiek kan beïnvloeden. De grijze stippellijn die over het papier loopt, van links naar rechts en terug, geeft een aanwijzing voor de dynamiek. Hoe meer de lijn naar rechts gaat, hoe intenser of luider de ‘pianolist’ moet spelen. Op veel rollen staan ook dynamische tekens zoals pp, p, mf, f en ff.

Links staat het gebruik aangegeven van het ‘forte pedaal’. Dit pedaal kan je bij pianolaspel niet met de voet bedienen omdat de trappedalen van de windvoorziening ervoor zitten. Daarom is er een knie-handel of een met de vingers te bedienen knop bij de toetsen. In latere volautomatische systemen heeft het pedaal een eigen spoor van gaatjes voor de bediening.

De rode lijn is hier de scheidslijn tussen bassen en hoge tonen, die men apart kan bijregelen. Een grillig verlopende rode lijn (de Metrostyle-lijn) komt voor op vroege rollen van fabrikant Aeolian. Deze geeft de bedoelde wijzigingen in het tempo aan. De bespeler heeft een handel om de snelheid aan te passen.

In het papier kun je (ondersteboven) het watermerk zien: Phonola, de merknaam van de Duitse fabrikant Hupfeld.